Potas | Nutridemy

Potas
Kalium

Potas jest pierwiastkiem (zaliczanym do metali), który znajduje się w 1. grupie w 4. okresie układu okresowego pierwiastków chemicznych. Potas jest pierwiastkiem, który nie występuje w stanie wolnym (to jeden z niewielu tego typu pierwiastków). Jest nietrwały, a także wrażliwy na działanie powietrza. W zetknięciu się z wodą zapala się, czego wynikiem jest wodorotlenek potasu (agresywny chemicznie związek) oraz wodór (wybuchowy gaz).

Warunki atmosferyczne przyczyniają się do rozpadu potasu i wchłaniania go przez glebę, a stamtąd pobierają go rośliny, które następnie zbiera i konsumuje człowiek.

Rola potasu w organizmie

Potas (obok chloru i sodu) jest zaliczany do głównych elektrolitów błonowych; potas jest rozpuszczalny w wodzie i przenosi ładunki elektryczne, stąd skoro organizm człowieka składa się w dużej ilości z wody, potas znajduje się w wielu miejscach w ustroju – we krwi, w komórkach, w chłonce czy w przestrzeni międzykomórkowej
Potas jest głównym kationem wewnątrzkomórkowym i antagonistą sodu (Na+ jest głównym kationem zewnątrzkomórkowym)
Potas wraz z sodem tworzy pompę sodowo – potasową (Na+/K+ ATPazę), która umożliwia równoważenie ładunków między przestrzeniami wewnętrznymi i zewnętrznymi komórki
Z udziałem potasu jest możliwe powstanie potencjałów spoczynkowego oraz czynnościowego błony komórkowej neuronów (komórek nerwowych), a co za tym idzie – przewodzenie impulsów nerwowych
Potas jest wykorzystywany przez organizm do syntezy białek w rybosomach (organellach komórkowych)
Potas jest pierwiastkiem biorącym udział w wielu procesach enzymatycznych
Odpowiada za prawidłowe funkcjonowanie układów nerwowego i mięśniowego oraz zapewnia odpowiednie dotlenienie mózgu, dzięki temu poprawieniu ulegają koncentracja i myślenie
Potas jako jeden z głównych elektrolitów jest odpowiedzialny za regulację gospodarki wodnej, ale również utrzymuje prawidłową równowagę kwasowo – zasadową oraz właściwe ciśnienie osmotyczne
Potas jako pierwiastek ma związek z prawidłową pracą nerek
Jest nie tylko ważnym elementem metabolizmu białek, ale także odgrywa rolę w przemianie węglowodanów.
Potas pobudza wydzielanie insuliny
Prawidłowy poziom potasu zawiera się w przedziale 3,5 – 5,5 mmol/l, a badanie jego stężenia we krwi często zleca się, gdy odczuwalne jest osłabienie czy zaburzenia pracy serca; badanie to oznacza się na czczo (czyli średnio 8-12 h po posiłku)

Źródła potasu w pożywieniu

Potas jest bardzo powszechnym pierwiastkiem, więc można go spotkać prawie we wszystkich produktach
Wielu ekspertów twierdzi, że najbogatszym źródłem potasu są suszone owoce : morele, figi, jabłka, rodzynki oraz awokado, banany, kiwi, ziemniaki, seler, pomidory oraz grejpfruty
Ponadto duże stężenie potasu występuje m.in. w :
- batatach
- otrębach pszennych, chlebie razowym
- brokułach, białej kapuście
- pestkach dyni, wiórkach kokosowych
- orzechach pistacjowych
- fasoli, suchych nasionach soi
- wołowinie
- drobiu
- jajach
Potas pomimo, że występuje w wielu produktach, a w diecie przeciętnego Polaka przez spożywanie w znacznych ilościach ziemniaków i pomidorów jego niedobór nie powinien występować, to jest również tracony przez układ pokarmowy i nerki, dlatego jego zapas musi zostać uzupełniony
Utrata potasu następuje najczęściej w trakcie odchudzania, ale także zwiększa się jego wydalanie przez dietę charakteryzującą się nadmierny spożywaniem soli, słodyczy, kawy i alkoholu

Tabela 1. Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B., Iwanow K.: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. PZWL Warszawa 2005

Zapotrzebowanie na potas

Zapotrzebowanie na potas zdaniem ekspertów musi stanowić poziom umożliwiający prowadzenie profilaktyki chorób wywołanych niedoborem tego pierwiastka (np. nadciśnienie tętnicze, udar, choroba niedokrwienna serca)
Zapotrzebowanie na potas w grupie dzieci oraz młodzieży jest określana na podstawie zapotrzebowania pierwiastka dla dorosłych i brana pod uwagę należna masa ciała, zmniejszona wartość energetyczna, ale również inne potrzeby organizmu warunkowane przez wzrost i rozwój młodego organizmu
Zapotrzebowanie na potas jest zależne od kilku czynników, na które składają się warunki środowiskowe, czyli temperatura otoczenia, która sprawia, że wydalanie potasu się zwiększa
Dodatkowo utrata potasu następuje wraz z moczem, kałem czy potem, więc wzrost jego wydalania rośnie wraz z aktywnością fizyczną
Podobne działanie co wzrost temperatury i aktywności fizycznej mają leki diuretyczne (moczopędne) oraz zawartość chlorku sodowego w diecie, które obniża ciśnienie krwi

Tabela 2. Zapotrzebowanie na potas wg Norm żywienia dla populacji Polski pod redakcją prof. dr hab. n. med. M. Jarosza, IŻŻ, 2020

Niedobór potasu w organizmie

Każdy pierwiastek w organizmie jest potrzebny, a każde odstępstwo od normy wiąże się z konsekwencjami. Potas jest odpowiedzialny za wiele istotnych procesów zachodzących w organizmie. Niedostateczna ilość potasu oznacza osłabienie fizyczne, ale również psychiczne organizmu.

Niedostateczna ilość potasu to hipokaliemia. Do takiego stanu prowadzi m.in. dieta o niskiej zawartości potasu, jednakże przez powszechność występowania tego pierwiastka w produktach spożywczych niedobory wynikają z nadmiernego wydalania potasu przez organizm.

Niedobór tego elektrolitu często towarzyszy osobom zmagającym się z chorobami sercowo – naczyniowymi, biorącymi leki nasercowe czy środki przeczyszczające. Ponadto jego poziomu powinny pilnować osoby chorujące na cukrzycę. Wiele farmaceutyków zwiększa wydalanie potasu z moczem, dlatego istotne jest kontrolowanie jego poziomu we krwi. Ważne są regularne badania zgodnie z zaleceniami lekarza, który w razie potrzeby ustali również ewentualną suplementację.

Niedobór potasu występuje również przy intensywnych wymiotach bądź biegunkach, ale również może mieć związek z zatruciami pokarmowymi i chorobami jelit. Hipokaliemia jest obserwowana także przy niedostatecznej ilości aldosteronu (hormonu produkowanego przez korę nadnerczy odpowiedzialnego za regulację gospodarki wodno – elektrolitowej w ramach działania układu RAA, czyli renina – angiotensyna - aldosteron).

Jako przyczyny niedoboru potasu można wyróżnić :
- dietę niskopotasową
- biegunki, wymioty, zatrucia, choroby jelit
- rozległe oparzenia, urazy czy wstrząsy
- anoreksję, bulimię – niedożywienie
- masywne krwotoki
- choroby nerek
- niedoczynność kory nadnerczy (chorobę Addisona)
- wrodzony przerost nadnercza
- zespół Cushinga, zespół Conna, zespół Barttera
- stosowanie leków przeciwastmatycznych z grupy ß-mimetyków (np. salbutamolu), insuliny w dużych ilościach, glikokortykosteroidów
- stosowanie leków diuretycznych
- sterydoterapię
- śpiączkę cukrzycową

Niedobór potasu objawia się przede wszystkim osłabieniem, ale wymienia się również objawy takie jak :
- spadek energii, pogorszenie nastroju (nawet wycofanie społeczne)
- senność, apatia, zdenerwowanie
- stany lękowe czy depresja
- omdlenia
- bóle pleców, mięśni i ich osłabienie
- samoistne drżenie mięśni
- skurcze i obrzęki kończyn
- wypadanie włosów, trądzik
- zaparcia
- zgaga
- refluks żołądkowy
- wzrost ciśnienia tętniczego
- zaburzenia rytmu serca
- uczucie kołatania serca

W przypadku hipokaliemii może dojść do wielomoczu, wówczas jest to tzw. nefropatia hipokaliemiczna, która wynika z nieprawidłowości w zagęszczaniu moczu. Ponadto może dojść do osłabienia mięśni w drogach moczowych, a tym samym do zatrzymania moczu. Niedobory potasu (i / lub krzywica) mogą wywoływać również tzw. „żabi brzuch”, oznacza to spłaszczenie się brzucha (rozlanie), które jest konsekwencją osłabienia napięciowego mięśni tej partii (dotyka też żołądek czy jelita).

Przeciwdziałaniem hipokaliemii jest spożywanie produktów bogatych w potas oraz ewentualna suplementacja, którą zaleci i dopilnuje lekarz, ponieważ ważne jest, aby nie przesadzić z ilością stosowanych preparatów, aby nie dopuścić do sytuacji odwrotnej i doprowadzić do stanu tzw. hiperkaliemii.

Nadmiar potasu w organizmie

Hiperkaliemia to nadmiar potasu w organizmie. Zdarza się najczęściej w przypadku chorób nerek, które odpowiadają za niewydolność tych narządów, a tym samym za prawidłowe wydalanie substancji, stąd nadmiar tego elektrolitu zostaje w ustroju. Kolejnym sposobem na doprowadzenie do stanu hiperkaliemii jest efekt nadmiernej lub niekontrolowanej suplementacji (bez nadzoru lekarza).

Wśród elementów mogących doprowadzić do przedawkowania potasu wymienia się :
- nadmierną suplementację
- zbyt intensywny wysiłek fizyczny
- niedobór insuliny (cukrzycę typu 1)
- niewydolność nerek
- niedostateczną ilość aldosteronu (zaburzenia działania układu RAA)
- ciężkie oparzenia
- długotrwałe przyjmowanie niektórych leków (np. regulujących ciśnienie krwi)
- chemioterapię
- zażywanie kokainy

Przedawkowanie potasu pochodzącego z produktów spożywczych jest bardzo mało prawdopodobne (wręcz niemożliwe)

Jako objawy hiperkaliemii wyróżnia się :
- złe samopoczucie, spadek nastroju
- apatia
- zaburzenia świadomości
- zaburzenia rytmu serca
- spadek siły mięśniowej
- parestezje (czucie opaczne / mrowienie / drętwienie) kończyn

Zdiagnozowanie hiperpotasemii jest bardzo trudne przez nieswoiste objawy, dlatego nie należy lekceważyć niepokojących objawów organizmu, ponieważ hiperkaliemia może okazać się toksyczna dla pracy serca, a tym samym doprowadzić do śmierci.