
Budowa i podział tłuszczów
Wśród związków lipidowych wyróżnia się:
-
lipidy proste (obojętne) – estry kwasów tłuszczowych z glicerolem lub długołańcuchowymi alkoholami
-
lipidy złożone – fosfolipidy, glikolipidy oraz sfingolipidy
-
inne związki lipidowe – sterole, karotenoidy, tokoferole oraz węglowodory
Tłuszcze proste składają się z: węgla, wodoru oraz tlenu. Tłuszcze złożone, natomiast, oprócz wymienionych wcześniej pierwiastków, zawierają w swoim składzie także fosfor, czasem azot lub siarkę.

Rycina 1. Podział tłuszczów
Podstawowym składnikiem tłuszczów są triacyloglicerole (triglicerydy), zbudowane z jednej cząsteczki glicerolu (alkoholu) oraz trzech cząsteczek kwasów tłuszczowych (takich samych lub odmiennych). Kwasy tłuszczowe stanowią do 95% tłuszczu i determinują jego cechy fizykochemiczne oraz rolę fizjologiczną. Sposób ułożenia kwasów tłuszczowych w acyloglicerolach odgrywa także istotną rolę podczas trawienia oraz wchłaniania tłuszczów.

Rycina 2. Schemat budowy cząsteczki triacyloglicerolu
Różnorodność występujących w naturze triacylogliceroli wynika z różnej długości łańcuchów węglowych w kwasach tłuszczowych oraz występowania pomiędzy atomami węgla wiązań podwójnych o odmiennych liczbie i ułożeniu.
Nazewnictwo kwasów tłuszczowych opiera się na:
-
liczbie atomów węgla w łańcuchu
-
liczbie wiązań podwójnych
-
pozycji pierwszego wiązania podwójnego licząc od końca metylowego łańcucha węglowego
W lipidach spożywczych oraz ustrojowych mogą występować kwasy tłuszczowe:
-
krótkołańcuchowe, średniołańcuchowe i długołańcuchowe
-
nasycone lub nienasycone
-
jednonienasycone (mają jedno wiązanie podwójne)
-
wielonienasycone (mają dwa lub więcej wiązań podwójnych)
-
-
z rodziny omega-3, -6 lub -7
-
o izomerii cis lub trans

Rycina 3. Podział kwasów tłuszczowych
Na podstawie: Jarosz M, Szponar L, Mojska H, Ołtarzewski M. Czy wiesz, ile, potrzebujesz tłuszczów? Warszawa: Instytut Żywności i Żywienia; 2019
W zależności od nomenklatury, podziały kwasów tłuszczowych pod kątem liczby atomów węgla w łańcuchu są odmienne. Według J. Gawęckiego („Żywienie człowieka. podstawy nauki o żywieniu” wyróżniamy:
-
kwasy tłuszczowe krótkołańcuchowe (SCT/SCFA – short chain fatty acid), zawierające do 6 atomów węgla w cząsteczce
-
kwasy tłuszczowe średniołańcuchowe (MCT/MCFA – medium chain fatty acid) - od 8 do 14 atomów węgla w cząsteczce
-
kwasy tłuszczowe długołańcuchowe (LCT/LCFA – long chain fatty acid) - powyżej 16 atomów węgla w cząsteczce
Łańcuch węglowy może być:
-
nasycony (NKT/SFA – saturated fatty acid) - brak wiązań podwójnych pomiędzy węglami)
-
nienasycony
-
kwasy jednonienasycone, monoenowe (JNKT/MUFA – monounsaturated fatty cid) mają jedno wiązanie podwójne
-
kwasy wielonienasycone, polienowe (WNKT/PUFA - polyunsaturated fatty acid) posiadają dwa lub więcej takich wiązań.
-
Do PUFA zaliczają się niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (NNKT), które nie są syntetyzowane w ludzkim ustroju i muszą być dostarczane wraz z pokarmem – kwas linolowy i α-linolenowy. Kwasy te należą do dwóch rodzin: omega 3 oraz omega 6 (n-3 i n-6). Ważne dla zdrowia człowieka są także kwasy tłuszczowe takie jak np. kwas arachidonowy, eikozapentaenowy czy dokozaheksaenowy, które z kolei mogą być syntetyzowane tylko z NNKT.
Do rodziny kwasów n-3 zaliczane są kwasy:
-
α-linolenowy (prekursor EPA i DHA)
-
eikozapentaenowy (EPA)
-
dokozaheksaenowy (DHA)
Natomiast do kwasów n-6 zaliczają się kwasy:
-
linolowy
-
γ-linolenowy
-
arachidonowy
-
dokozapentaenowy
Większość kwasów jednonienasyconych o jednym wiązaniu podwójnym zalicza się do rodziny n-9. Oznacza to, że wiązanie podwójne obecne jest między 9 a 10 atomem węgla kwasu tłuszczowego.
Do tej grupy zaliczane są m.in. kwasy:
-
oleinowy
-
elaidynowy
-
erukowy
-
nerwonowy
Wiązania wielonienasycone mogą posiadać konfigurację cis lub trans.

Rycina 4. Podwójne wiązania cis i trans
Źródło: Gawęcki J, Berger S. Żywienie człowieka t. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN; 2012
Sprzężone dieny kwasu linolowego (CLA) posiadają dwa podwójne wiązania, przedzielone jednym wiązaniem pojedynczym. Jedno wiązanie jest cis, drugie natomiast jest trans. Istnieje 18 różnych CLA o odmiennych właściwościach. Najbardziej znany jest kwas żwaczowy C18:2 cis-9,trans-11 (stanowi 75-90% CLA), drugi najbardziej powszechny jest izomer trans-10,cis-12 (5-20% CLA).
Tabela 1. Kwasy tłuszczowe nasycone
Źródło: Gawęcki J, Berger S. Żywienie człowieka t. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN; 2012.
Tabela 2. Kwasy tłuszczowe nienasycone

Źródło: Gawęcki J, Berger S. Żywienie człowieka t. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN; 2012.