Historia ich istnienia sięga XIX wieku. Produkowane na masową skalę były już w czasach I Wojny Światowej. Zwiększona zachorowalność na nowotwory, choroby skórne, zmiany neurologiczne – to tylko niektóre ze zdrowotnych skutków kontaktu z nimi. O czym mowa? Dioksyny - silnie toksyczne związki chemiczne, które w ostatnim stuleciu były na szeroką skale uwalniane do środowiska. Ludzie mogą być narażeni na dioksyny poprzez żywność, glebę, wodę, powietrze.
Na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat odnotowano wiele incydentów związanych ze skażeniem środowiska dioksynami. Użyty podczas wojny wietnamskiej skażony dioksynami defoliant „Agent Orange” przyczynił się do śmierci tysięcy ludzi. „Choroba oleju ryżowego” czy też „choroba Yusho” to nazwy pochodzące z języka chińskiego i odnoszące się do incydentu jaki miał miejsce w 1968 roku w miejscowości Kyushu w Japonii. Olej z otrębów ryżowych został wówczas zanieczyszczony polichlorowanymi bifenyliami (PCB) i sprzedany mieszkańcom. U ludności obserwowano takie objawy jak trądzik, zaburzenia płodności, obniżoną odporność oraz przewlekłe zmęczenie. Problem dioksyn jest jednak jak najbardziej aktualny. W 2004 roku świat obiegła wiadomość dotycząca zatrucia ówczesnego prezydenta Ukrainy Wiktora Juszczenki dawką dioksyn.
Dioksyny w żywności
Człowiek jest narażony na dioksyny i PCB głównie poprzez żywność, zwłaszcza żywność pochodzenia zwierzęcego: mięso, nabiał i jaja oraz ryby, co stanowi około 90% dziennego narażenia. Pozostałe 10% stanowi kontakt ze skażoną wodą, glebą, powietrzem. Owoce, warzywa, orzechy i zboża mają zwykle niski poziom PCDD / PCDF i PCB, ale ze względu na wysokie spożycie przyczyniają się również do absorpcji tych zanieczyszczeń przez żywność]. Pomimo tego, że ekspozycja na te toksyczne związki chemiczne zmniejszyła się w ciągu ostatnich dziesięcioleci, nadal w niektórych krajach obserwuje się przekroczenie tolerowanego dziennego pobrania (TDI) oraz dawki referencyjnej (RfD).
Najchętniej spożywanym przez ludzi rodzajem mięsa jest wieprzowina oraz mięso kurczaka. Świnie są wszystkożernymi zwierzętami hodowlanymi, więc stopień ekspozycji na dioksyny w środowisku jest bardzo wysoki. Ponadto świnie są karmione paszą wysoce zanieczyszczoną związkami chemicznymi co również prowadzi do kumulacji toksycznych związków w ich tkankach. Bydło jest szczególnie wrażliwe na ekspozycję na PCB. Zwierzęta te pobierają dioksyny wraz z paszą, w której znajdują się skażone cząstki gleby takie jak trawy czy siano. W czasie wypasu również narażone są na kontakt ze skażoną glebą.
Mleko kobiece –źródło ekspozycji dziecka na dioksyny?
Mleko kobiece jest pierwszym podstawowym pożywieniem nowonarodzonego człowieka. Przeprowadzone w 1984 roku badania wykazały wysokie stężenia dioksyn w mleku kobiet pochodzących z północnej Szwecji oraz zachodnich Niemiec. Były to pierwsze badania dowodzące obecności tych substancji w kobiecym mleku. Ludzkie mleko jest bogate w tłuszcz – zawiera od 2,5 do 4,5%, głównie pod postacią trójglicerydów. W wyniku badań przeprowadzonych przez WHO ustalono, że obszary geograficzne, na których wystąpiło największe skażenie mleka, są związane z wysokim poziomem uprzemysłowienia .
Szkodliwe działanie na organizm ludzki
Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem (IARC) zaklasyfikowała 2,3,7,8 tetrachlorodibenzo-p-dioksyny, jako substancje kancerogenną (IARC Group 1). Według badań, kontakt z wysokimi dawkami PCDD / PCDF może być czynnikiem wystąpienia szeregu niekorzystnych skutków dla zdrowia ludzi, takich jak zaburzenia pracy układu rozrodczego oraz endokrynnego, zmiany rozwojowe, szkodliwy wpływ na układ odpornościowy oraz pogorszenie się parametrów męskiego nasienia czy częstsze występowanie nowotworów
Trądzik chlorowy powstaje w wyniku ekspozycji środowiskowej na niektóre węglowodory aromatyczne i jest uważany za jeden z najbardziej czułych wskaźników zatrucia organizmu tymi toksycznymi związkami chemicznymi. Dioksyny są uważane za najsilniejszy czynnik środowiskowy wywołujący trądzik chlorowy. W 2004 roku doszło do zamachu na trzeciego prezydenta Ukrainy, Wiktora Juszczenkę. Został on otruty TCDD, podana pojedyncza dawka doustna była 5 milionów razy większa niż akceptowana dzienna dawka ekspozycji. Na twarzy prezydenta pojawił się charakterystyczny trądzik chlorowy. Podstawowymi zmianami skórnymi były drobne guzki, szybko przekształcające się w torbiele, którym towarzyszył stan zapalny oraz silny ból. Stwierdzono, że zmiany skórne stopniowo objęły 40% powierzchni ciała. Oprócz objawów skórnych u Wiktora Juszczenki wystąpiło zapalenie błony śluzowej żołądka, zapalenie jelita grubego z licznymi owrzodzeniami, zapalenie wątroby oraz zapalenie trzustki. Około 2 tygodni po zamachu u prezydenta wystąpił ciężki obrzęk twarzy.
Jak możemy się chronić?
Konsumenci mogą zniwelować narażenie na dioksyny w żywności przez odpowiednio dobrane metody przetwarzania oraz przygotowywania produktów spożywczych. Równie ważna jest odpowiednia selekcja wybieranych produktów spożywczych. Takie działania powinny stanowić podstawę edukacji konsumenckiej.
Wybieraj mleko odtłuszczone oraz niskotłuszczowe produkty mleczne takie jak sery, jogurty czy kefiry, ponieważ zachowują one walory odżywcze przy jednocześnie niskiej ekspozycji na toksyczne związki chemiczne.
Przy przygotowywaniu posiłków pamiętaj o prostych rozwiązaniach m.in. odcinaj kawałki tłuszczu z przygotowywanej porcji mięsa. Przede wszystkim nie powinno się stosować technik kulinarnych w których dochodzi do zatrzymania tłuszczu w potrawie np. smażenie.
Decydując się na spożycie mięsa, wybieraj gatunki chude jak np. drób, nie zapominając o usuwania widocznego tłuszczu. Jeśli chodzi o ryby i drób powinno się również usunąć skórę. Warzywa i owoce korzeniowe przed spożyciem należy dokładnie umyć.
Podsumowanie
Nie bez przyczyny dioksyny są uznawane za niebezpieczne związki chemiczne. Przed laty były stosowane do produkcji transformatorów, kondensatorów czy płynów hydraulicznych. Negatywne skutki ich oddziaływania na organizmy żywe oraz środowisko zostały dostrzeżone w latach 60 XX wieku. Spalanie odpadów komunalnych, odpadów medycznych, odpadów niebezpiecznych czy paliw stanowi największe źródło zanieczyszczeń dioksynami w środowisku.
Wyniki badań potwierdziły, że potencjalne zagrożenie stanowi żywność bogata w tłuszcz – tłuste mięsa, mleko i produkty mleczne o wysokiej zawartości tłuszczu, ryby. W świetle badań wykazano, że warzywa i owoce nie kumulują tych szkodliwych związków chemicznych, nawet w przypadku próbek zebranych z rejonów wysoce zanieczyszczonych, nie wykazano istotnego stężenia dioksyn. Spożycie tej grupy produktów jest więc bezpieczne. Ponadto opracowano skuteczne metody ograniczenia ekspozycji na dioksyny potencjalnie obecne w żywności. Stosowanie odpowiedniej obróbki termicznej czy świadome zakupy w dużym stopniu mogą ograniczyć narażenie na dioksyny zawarte w produktach spożywczych.
Bibliografia:
P. S.Kulkarni, J. G.Crespo, C. A.M. Afonso “ Dioxins sources and current remediation Technologies”, 2008 Environment International 34, 139-153
W. Yoshioka , C. Tohyama „Mechanisms of Developmental Toxicity of Dioxins and Related Compound”, 2019 International Journal of Molecular Sciences, 1-16
K.Góralczyk, M. Warenik Bany, S.Maszewski, K. Czaja, J. K. Ludwicki „Dioksyny a bezpieczeństwo żywności” Paweł Struciński, Jadwiga Piskorska-Pliszczyńska,; 2011 Roczniki PZH 62, 3-17
S. S. White, L. S. Birnbaum; „An Overview of the Effects of Dioxins and Dioxin-like Compounds on Vertebrates, as Documented in Human and Ecological Epidemiolog” 2009 National Institiutes of Health, 197-211
J. Paulo, A. de Lacerda “The History of the Dioxin issue In Brazil : From citrus pulp crisis to food monitoring (REVIEW)”, 2019 Environment International 122, 11-20
P. A. Bertazzi, l. Bernucci, G. Brambilla, D. Consonni, A.C. Pesatori „The Seveso Studies on Early and Long-Term Effects of Dioxin Exposure: A Review”, 1998 Environmental Health Perspectives Vol 106, 625-633
T. F. Webster, B. Commoner „Overview: The Dioxin Debate” Dioxins and health Arnold Schecter, Thomas A. Gasiewicz, John Wiley & Sons, Inc Hoboken, New Jersey 2003, 1-33
R. Weber, C. Herold, H. Hollert, J. Kamphues, M. Blepp, K.Ballschmiter „Reviewing the relevance of dioxin and PCB sources for food from animal origin and the need for their inventory, control and management” , 2018 Environmental Science Europe, 1-42