Słowem wstępu...
Czym jest witamina B12?
Witamina B12, zwana kobalaminą jest witaminą rozpuszczalną w wodzie, która jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Kobalaminę można znaleźć w żywności pochodzenia zwierzęcego, a jej syntetyczną formę – cyjanokobalaminę ze względu na jej trwałość i zdolność przemiany do form aktywnych wykorzystuje się jako składnik suplementów diety oraz preparatów, które są zalecane przy leczeniu anemii złośliwej.
Witamina B12 pełni wiele istotnych funkcji w organizmie. Uczestniczy w licznych procesach metabolicznych. Bierze udział w procesie syntezy mieliny, czyli składnika osłonek, które chronią włókna nerwowe. Niedostateczna ilość kobalaminy w organizmie może doprowadzić do neuropatii obwodowej oraz chorób układu złożonego obejmującego demielinizację kolumn grzbietowych i dróg korowo- rdzeniowych. Wówczas pojawiają się takie objawy jak ataksja, utrata czucia skórnego, osłabienie mięśniowe, a nawet nadpobudliwość odruchowa, demencja, psychozy czy zaburzenia nastroju. Dodatkowo witamina B12 poprawia pamięć oraz dolności uczenia się oraz wspiera funkcjonowanie układu odpornościowego i układu pokarmowego. Bierze udział w metylacji homocysteiny do metioniny, a także uczestniczy w przemianach puryn i pirymidyn (więcej podstawowych informacji na temat kobalaminy znajduje się w Nutripedii).
Wchłanianie i transport witaminy B12
Kobalamina trafia do organizmu człowieka jako kompleks z białkiem. Kompleks ten dostaje się do żołądka, gdzie kobalamina jest oddzielana od białka przez pepsynę w obecności kwasu solnego (HCl). Wolna kobalamina wiąże się następnie z białkiem R (glikoproteiną R), wydzielanym z komórek ślinowych i okładzinowych, tworząc kompleks kobalamina-R-białko (Cbl-R) i przemieszcza się do jelita. Należy zauważyć, że czynnik wewnętrzny (IF) jest glikoproteiną wytwarzaną przez komórki okładzinowe żołądka, jednak nie wiąże się tam z kobalaminą, dopóki nie dotrze do jelita ze względu na kwaśne środowisko żołądka. W jelicie enzymy trzustkowe rozszczepiają kompleks Cbl-R, tworząc wolną kobalaminę. Kobalamina może związać się z czynnikiem wewnętrznym, tworząc kompleks kobalamina-czynnik wewnętrzny (Cbl-IF). Kompleks wiąże się następnie z jego receptorem kubiliną, znajdującym się na komórkach śluzówki i dostaje się do wnętrza komórki kosmków jelitowych. Natychmiast po wejściu do komórki kompleks ulega rozszczepieniu, w wyniku czego powstaje wolna kobalamina. Wolna kobalamina trafia do krwi, gdzie wiąże się z transkobalaminą I, II lub III (TCI, TCII, TCIII), tworząc kompleks kobalamina-transkobalamina i przemieszcza się do swojego celu.
Rycina 1. Metabolizm witaminy B12 (opracowanie własne)
Źródło: Yahn G. B., Abato J. E., Jadavji N. M., Role of vitamin B12 deficiency in ischemic stroke risk and outcome, Neural Regen Res., 2021, 16, 3, 470 – 474
Niedobór witaminy B12 - czym jest?
Niedobór danej substancji w organizmie człowieka jest związany albo z jej niedostateczną podażą z pokarmu albo z nieprawidłowym metabolizmem i wchłanianiem w przewodzie pokarmowym.
Deficyt kobalaminy (i/lub kwasu foliowego) jest określany mianem niedokrwistości megaloblastycznej (makrocytowej). Cechą charakterystyczną tego rodzaju niedokrwistości jest obecność erytrocytów makrocytowych. Oznacza to, iż krwinki czerwone są większe, jednakże ich rdzeń (jądro) jest mniejszy.
W przypadku niedoborów kobalaminy, jej deficyt najczęściej wynika z nieprawidłowej absorpcji w przewodzie pokarmowych aniżeli z niedostatecznego jej dostarczania wraz z pożywieniem.
Jakie są przyczyny niedokrwistości z niedoboru kobalaminy?
Choroba Addisona – Biermera, czyli niedokrwistość złośliwą
Witamina B12 wchłania się w końcowym odcinku jelita cienkiego, gdzie po wcześniejszym związaniu się z czynnikiem Castle’a, wytwarzanym przez komórki okładzinowe błony ślozowej żołądka, jest transportowana do krwi. W anemii złośliwej następują zaburzania wchłaniania witaminy B12 spowodowane przez autoprzeciwciała czynnika IF (intrinsic factor/ czynnika Castle’a) oraz zanikowemu zapaleniu błony śluzowej żołądka. W konsekwencji zostaje blokowanie wiązania czynnika IF z kobalaminą, a także blokowanie połączenia się kompleksu z receptorem i transport witaminy B12 do krwi.
Innymi przyczynami niedoboru witaminy B12 mogą być:
Niedostateczna podaż kobalaminy z produktów spożywczych
Wrodzony niedobór czynnika IF (czynnika wewnętrznego Castle’a)
Stany związane z zaburzeniami wchłaniania: zakażenie bakterią Helicobacter Pylori – stany zapalne błony śluzowej żołądka, stan po gastrektomii, po operacjach bariatrycznych, po resekcji jelita krętego
Przewlekłe zapalenie trzustki
Zespół Zollingera–Ellisona
Zespół rozrostu bakteryjnego (SIBO)
Choroby przewodu pokarmowego tj.: choroba Leśniowskiego- Crohna, celiakia, zapalenia jelita cienkiego
Niedobór transkobalaminy
Choroba alkoholowa
Choroba Gravesa - Basedowa
Diety ścisłe, eliminacyjne (weganizm, wegetarianizm, frutarianizm itp.)
Zarażenie tasiemcem – nieprawidłowości flory jelitowej
Leki, które hamują wydzielanie kwasu solnego w żołądku (omeprazaol, esomeprazaol, pantoprazol lub leki z innej grupy takie jak famotydyna czy ranitydyna)
Leki tj.: neomycyna, metformina, kwas paraaminosalicylowy, cholestyramina, kolchicyna
Jakie są objawy niedokrwistości z niedoboru kobalaminy?
Niedobór witaminy B12 może nieść wiele konsekwencji dla organizmu, ponieważ może zaburzać funkcjonowanie wielu układów (np. nerwowego, pokarmowego itd.).
Wśród objawów neurologicznych niedoboru witaminy B12 wymienia się:
Zaburzenia węchu, czucia skórnego
Niedosłuch
Drętwienie rąk i nóg, a nawet niedowład kończyn
Zmiany w sposobie poruszania się, nieprawidłowa postawa, chód
Impotencję
Zaburzenia mikcji (oddawania moczu)
Zawroty głowy spowodowanej nagłą zmianą pozycji ciała (hipotensja ortostatyczna)
Nieprawidłowości ze strony pracy mięśni (brak siły mięśniowej)
Niedobór witaminy B12 może prowadzić do zaburzeń psychiatrycznych takich jak:
Zaburzenia funkcji poznawczych
Stany depresyjne
Otępienie
Chwiejność nastrojów, a nawet halucynacje
Rozdrażnienie
Zespół otępienny u osób starszych
Niedobór kobalaminy zaburza pracę przewodu pokarmowego i może objawiać się jako:
Stopniowa utrata masy ciała
Zaparcia, biegunki
Pieczenie i/lub zaczerwienienie języka
Zaburzenia odczuwania smaku lub jego utrata
Spadek lub zanik apetytu
Nudności
Innymi objawami niedoboru kobalaminy są:
Zmiany skórne w postaci zażółcenia skóry, gdzie mogą występować odcienie bladożółte lub o cytrynowej barwie, a nawet bielactwo.
Grupy ryzyka niedokrwistości z niedoboru kobalaminy
W populacji obserwuje się szereg niedoborów witamin. Niedobory kobalaminy mogą dotykać wiele osób, a grupami często narażonymi na jej niedostateczną ilość są chociażby:
Osoby starsze – w tej grupie wiekowej obserwuje się spowolnienie przemiany materii, a dodatkowo zwiększone ryzyko zapaleń błony śluzowej żołądka, co w konsekwencji może zmniejszać wydzielanie kwasu solnego, a także zmniejszenie wydzielania czynnika IF, co skutkuje zmniejszonym wchłanianiem kobalaminy
Osoby z problemami żołądkowo – jelitowymi – schorzenia przewodu pokarmowego (z wyjątkiem odcinka jelita grubego, ponieważ wchłanianie kobalaminy następuje w jelicie krętym, a jest to jeszcze jelito cienkie!) mogą przyczyniać się do jej niedostatecznej ilości w organizmie, takimi schorzeniami mogą być celiakia czy choroba Leśniowskiego- Crohna
Osoby po operacjach żołądkowo - jelitowych – usunięcie części żołądka lub dystalnej części jelita cienkiego będzie skutkowało zaburzeniem wchłaniania kobalaminy przez spadek produkcji lub brak czynnika IF, który wiąże kobalaminę i odpowiada za jej transport do krwi
Osoby stosujące diety roślinne – wynika to z faktu, iż kobalamina występuje przede w produktach pochodzenia zwierzęcego
Kobiety w ciąży i karmiące piersią stosujące ścisłe diety roślinne oraz ich dzieci – kobalamina to witamina przenikająca przez łożysko oraz obecna w mleku matki, jej niedostateczna ilość w organizmie kobiety może zwiększać ryzyko poronienia, ograniczenia wzrostu wewnątrzmacicznego, a także przyczyniać się do niskiej masy urodzeniowej u dziecka (<2500 g). W przypadku niemowląt kobiet, które nie spożywają produktów pochodzenia zwierzęcego, może występować bardzo niski poziom kobalaminy, co w dalszej konsekwencji może doprowadzić do poważnego i trwałego uszkodzenia neurologicznego. Z tego powodu takim kobietom zaleca się suplementację witamina B12 w okresie ciąży i laktacji.
Jakie są źródła pokarmowe kobalaminy?
Witamina B12 jest witaminą, którą można znaleźć w produktach pochodzenia zwierzęcego. Mięso i przetwory mięsno są jej doskonałym źródłem (wieprzowina, wołowina, podroby, indyk, kurczak, cielęcina, królik itd.). Dodatkowo kobalaminę można znaleźć w rybach (szczupaku, łososiu, pstrągu, makreli), przetworach mlecznych (serach twarogowych, jogurtach, kefirze, śmietanie), serach podpuszczkowych (szczególnie sery pleśniowe), jajach czy drożdżach spożywczych.
Leczenie niedoboru kobalaminy
Niedobory witaminowe wymagają wprowadzenia zmian w aktualnym jadłospisie. Jednakże zanim wprowadzi się dietę bogatą w kobalaminę należy dostosować leczenie do choroby podstawowej, która może być bezpośrednią przyczyną niedostatecznej ilości danego składnika. Tak może być np. w przypadku chorób pasożytniczych, choroby Leśniowskiego- Crohna itd. Kolejnym krokiem w zmniejszeniu niedoborów jest suplementacja, która jest szczególnie zalecana osobom stosującym diety roślinne. Dostarczanie kobalaminy do organizmu następuje przez przyjmowanie preparatów witaminowych drogą doustną lub drogą parenteralną, czyli w formie zastrzyków domięśniowych lub podskórnych. Dawka jest zależna od stopnia niedoboru, ale w celu jej ustalenia powinno się wykonać następujące badania:
Morfologia krwi obwodowej
Badania biochemiczne na stężenie kobalaminy
Badania immunologiczne
Gastroskopia
Bibliografia:
Andrès E., Loukili N.H., Noel E., Vitamin B12 (cobalamin) deficiency in elderly patients. CMAJ. 2004, 171, 3, 251–259
Biernat J., Bronkowska M., Interakcje z lekami – istotnym wskazaniem suplementacji diety witaminą B12, Bromat. Chem. Toksykol.- XLVII, 2014, 857 - 864
Gräsbeck R. Imerslund-Gräsbeck syndrome (selective vitamin B12 malabsorption with proteinuria). Orphanet J Rare Dis. 2006, 1, 17
Jamison J., Clinical Guide to Nutrition and Dietary Supplements in Diseases Menagement, Churchill Livingstone, 2003, 709 – 713
Janiec W., Kompendium farmakologii, Warszawa 2010, 258
Langan R. C., Goodbred A. J., Vitamin B12 deficiency: recognition and management, American Family Physician, 2017, 6, 384 – 389
Leary F., Samman S., Vitamin B12 in health and diseases, Nutrients, 2010, 2, 3, 299 – 316
Oh R., Brown D. L., Vitamin B12 deficiency, American Family Physician, 2003,5, 979–86
Ostrowska L., Orywal K., Stefańska E., Diagnostyka laboratoryjna w dietetyce, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2018
Rizzo G., Laganà A.S., Molecular Nutrition Vitamins edited by Vinood B. Patel, Chapter 6: A review of vitamin B12, Academic Press 2020, 105- 129
Solnica B.(red), Diagnostyka laboratoryjna, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2014
Stabler, S.P., Clinical practice. Vitamin B12 deficiency. N. Engl. J. Med. 2013, 368, 149, 160
Szczeklik A.(red), Choroby wewnętrzne, Medycyna Praktyczna, Kraków 2018
Volkov I., The Critical Role of Vitamin B12, Clinical Focus: Nutrition, The Physician and sportsmedicine, December 2008, 1, 36
Yahn G. B., Abato J. E., Jadavji N. M., Role of vitamin B12 deficiency in ischemic stroke risk and outcome, Neural Regen Res., 2021, 16, 3, 470 – 474
Zabrocka J., Wojszel Z. B., Niedobór witaminy B12 w wieku podeszłym – przyczyny, następstwa, podejście terapeutyczne, Geriatria 2013, 7, 24 – 32